Opština Surdulica

Još od praistorijskih vremena ljudi su naseljavali prostore na kojima se danas nalazi Surdulica. Današnje ime-Surdulica je romanskog porekla i potiče od Vlaha Surduličana. Oni su tu davno obitavali, kao staro balkansko stanovništvo u svojim katunima. Bogatstvo kraja u livadama i pašnjacima omogućilo je razvoj stočarstva. Uz to na ovim prostorima je od davnina živelo i rudarsko stanovništvo koje se bavilo topljenjem i preradom rude koja je donošena sa Vardenika i susednih rudnika. U razvijeno bronzano doba stanovništvo ovih krajeva sačinjavali su starosedeoci Balkanskog poluostrva. Nešto kasnije ovo područje nastanjuju Dardanci. U antičko doba naselje se nalazilo na plavini, na domak današnjeg atara. Rimske kolonije obitavaju u Surdulici, koristeći rudno bogatstvo vlasinskih rudnika gvožđa čija se ruda delimično prerađivala i u samom naselju. U doba vizantijske vladavine naselje i dalje na istom mestu, a iskorištavanje i prerada gvozdene rude se nastavlja.

U srednjem veku, Surdulica se nalazila u sastavu srpske države Nemanjića. Prerada gvozdene rude je prisutna i u ovom periodu a o tome svedoče i mnogobrojna šljakišta na području surduličkog atara, koja su u novije vreme iskorišćena za industrijske svrhe. U prvoj polovini XV stoleća, prema kazivanju Konstantina Filozofa područje današnje Surdulice (Inogošt), držao je pod svojom vlašću ćesar Uglješa (1402-1423). Polovinom XV stoleća, Inogošt potpada pod tursku feudalnu vlast. Od toga doba pa sve do 1877. god Surdulica ima fizionomiju seoskog naselja rudarskog tipa. Pisani tragovi o Surdulici kao seoskom naselju potiču iz 1530. godine u putopisu B. Kuripešića, gde on kaže: "Zatim dođoše u Vranju... i dospješe u selo Surdulica".

Stara Surdulica

Za vreme austro-turskih ratova u XVII i XVIII veku, stanovništvo Surdulice je znatno proređeno. Ratovi i migraciona kretanja uticali su na smanjenje broja stanovnika. Kao i iz mnogih krajeva Srbije iz Inogošta se na sever iselio veliki broj porodica. Od tog vremena glavninu stanovništva čini turska populacija. Srba i Arbanasa je bilo svega nekoliko kuća uz izvestan broj ciganskih domova.

Oslobođenje Surdulice od Turaka 1877. god. ima ogroman značaj za razvoj naselja. Surdulica je 1887. godine proglašena za varošicu. Od toga doba ona postaje ekonomsko središte Masuričkog sreza. Balkanski ratovi su ometali njen razvoj, a za vreme Prvog svetskog rata, nijedno varoško naselje na jugu naše zemlje nije stradalo od porobljivača kao što je to Surdulica. Nekoliko hiljada Srba je ubijeno u Surdulici i okolini na mestima kao što je Duboka Dolina koji su dovođeni iz cele Stare Srbije. Nakon oslobođenja stradalnicima je podignuta Spomen-kosturnica.

Kratak period između dva rata u periodu vladavine dinastije Karađorđevića bio je dovoljan da se Surdulica razvije u privrednom smislu, koji se uglavnom sastojao od individualnog zanatstva, ali i trgovine, bankarstva i energetike.

22. aprila 1941. Bugari su ponovo okupirali surdulički kraj. Surduličani su internirani u Bugarsku, vršena su mučenja, silovanja i svakojaka zverstva. Bugari su dva puta palili selo Masuricu, kao i selo Koznica. Posle kapitulacije Bugarske, Surdulica je oslobođena 5. septembra 1944.

Nakon Drugog svetskog rata Surdulicu je zadesio ubrzani privredni razvoj. Ona je napredovala u svakom pogledu. Danas je moderan grad sa oko 13.000 stanovnika.

Godine 1999. Surdulica je ponovo zavijena u crno. U agresiji NATO-a na SRJ u tri navrata ona je bombardovana. Pri tom je stradalo civilno stanovništvo. Na žalost, Surdulica ima procentualno najveći broj civilnih žrtava od svih gradova u SRJ (preko 30 muškaraca, žena i dece) a načinjena materijalna šteta je ogromna. Većina objekata je danas obnovljena, ali u srcima ljudi ostaju neizbrisivi tragovi i bol zbog izgubljenih sugrađana.

Fotografije stare Surdulice pozajmio Foto Vlasta

Stradanja

Surdulica - druga Golgota

Prvi svetski rat 1914-18. maloj varošici Surdulici je doneo mnogo nesreće i zla. Posle okupacije Srbije 1915. okupirana je i Surdulica od strane Bugara u jesen 1915. Vredan i rodoljubivi narod Surdulice i okoline za vreme bugarske okupacije 1915-18. godine pored toga što je bio podvrgnut fizičkom uništenju, bio je prinuđen i da pune tri godine sluša i gleda užasne strahote svakodnevnog zverskog ubijanja Srba u neposrednoj blizini Surdulice. Bugarski okupatori su 1915-18. Surdulicu pretvorili u klanicu Srpskog naroda. U tom periodu Bugari su do Surdulice sproveli na hiljade srpskih interniraca na putu za Bugarsku. Od tog broja jedva da je polovina stigla u internirske logore u Bugarsku. Ostali su taj svoj krvavi put završili na surduličkim mučilištima.

Ciljevi bugarske politike prema ovdašnjim Srbima su bili jasni. Najstrožije je bilo zabranjeno sve što je srpsko, pa i sama reč Srbin. Vršena je sistematska bugarizacija Srba, uglavnom pokolj civilnog stanovništva, mučenja, silovanja, interniranja, nameti, pljačke, kuluk, razaranja i paljevine... Ubijani su svi viđeniji i obrazovaniji Srbi, sveštenici, učitelji, činovnici, aktivni članovi partija, advokati, knjižari...

Još od prvih dana okupacije Bugari su počeli da vrlje masovna ubijanja srpskog civilnog stanovništva. Po broju ubijenih u njenoj okolini, Surdulica zauzima prvo mesto u odnosu na druge gradove. Bugari su ubijali širom Srbije. Najsurovija zverstva činjena su srpskoj crkvi i njenom sveštenstvu.

Mesta na kojima su vršeni pokolji bila su pod stražom,pa Surduličani ni svoje mrtve nisu mogli da vide,a kamoli da ih prebrojavaju. Iskopavanja leševa i kostiju na lokalitetima zločina, koja je vršila Međunarodna komisija, u čijem sastavu su bili i takvi eksperti, kao što su Švajcarac dr. Arčibald Rajs i Amerikanac Vilijem Drajton, nisu dala potpuni uvid u razmere zločina. U Surdulici su ubijani ljudi iz cele stare Srbije. Najviše ubistava je bilo na mestu Duboka dolina, ali i na mestima Kalifer, Dubrava, duž Vrle reke i Romanovačkog potoka.

Prema istraživanjima dr. Jovana Hadži-Vasiljevića: "u početku su u Surdulici ubijali Bugari Srbe iz pušaka, potom hladnim oružjem, pa onda kundacima i drugim tupim oružjem."

Tačan broj ubijenih Srba u Surdulici do današnjeg dana nije poznat. Do tačne cifre se može doći analizom podataka iz bugarske arhive toga vremena. Dr. Milivoje Petrović pripremajući građu za svoju poznatu knjigu "Toplički ustanak", učinio je više pokušaja da dođe do arhivske građe bugarske vojne arhive iz Prvog svetskog rata, ali mu takav uvid nije dozvoljen. Zbog toga, za nas je taj podatak još uvek tajna. Tačna cifra zverski pobijenih Srba od strane Bugara u Surdulici nalazi se u rasponu od 3.000 do 30.000 ljudi, žena i dece.

Doktor Rajs u svom izveštaju na osnovu izjava samo šest svedoka iz Surdulice kaže: "U Surdulici je ubijeno od 2.000-3.000 ljudi iz okoline ili su doterani iz daljih mesta. Svedoci nisu mogli da ih prebroje, bilo ih je suviše."

A dr. Jovan Hadži-Vasiljević u jednoj svojoj knjizi navodi da je bugarski vojnik Marinko govorio da su Bugari u Surdulici samo u toku prva tri meseca okupacije ubili "oko 2.000 Srba raznog pola i uzrasta".

Amerikanac Vilijem Drajton, u svom izveštaju međusavezničkoj komisiji za utvrđivanje bugarskih zločina navodi:

"Svi Srbi koji su bili obrazovani ili viđeniji među svojim sugrađanima, bili su pohvatani i sprovedeni u logore u Bugarsku. Na putu za internaciju doterivani su do Surdulice... Cela okolina ovog mesta predstavlja prostrano groblje, pa je opravdano nazvana "klanica Srba",jer su Bugari na putu za Bugarsku , tokom novembra, decembra, januara, februara 1915-16 godine ovde svakodnevno sprovodili 200-400 Srba za internaciju, od kojih su ovde poubijali veliki broj..."

Naš poznati pisac Bora Stanković pominjao je bugarske zločine u Surdulici. O tome on piše:

"Surdulica, namenjena da čoveku pruži odmor, osvežavajući ga svojom prirodom, bila je kao neki centar između divljine vlasinske, pitomine Toplog Dola i prostranih masuričkih livada... Ali, pored ove njene uloge njoj je sudbina dodelila i da ponese veliki krst mučeništva i da postane druga Golgota, kosturnica i grobnica Srba, pobijenih i zaklanih ne od neprijatelja, već od zverova i izmeta čovečijeg roda.

Kako čoveka jezivo dira sam hod po ovim mestima, grobovima, humkama. Svaka udoljica, grob je nečiji. Svako vaše stupanje nogom trza vas, da slučajno ne gazite preko mrtvaca, koji je još čitavi u odelu, a nad kojim je samo tanak sloj zemlje kroz koji je trava nikla i sa ostalim zelenilom i trulim lišćem ga pokriva. Bojite se da ga bar sada valja bratska noga ne gazi i skrnavi. Ali se ne možete sačuvati... Surdulica nije više ono nekadanje malo mesto, trgovačka veza između brdskih sela i železničke pruge, Vladičinog Hana, Vranja, a za život i provodnju najpogodnije i najzdravije. Sada je Surdulica za Prilep, Gnjilane, Skoplje, Prizren, Vranje, Leskovac, dakle za staru Srbiju, centar nekadašnjeg Dušanovog carstva,-drugo Kosovo: kosturnica njenih najboljih sinova, žena, dece, onoga što je neprijatelj smatrao da predstavlja život jedne nacije, pa je to pokupio i poklao sve ovde. Sada svuda će se, u svakoj od tih varoši, selu, kući i porodici čiji je otac, sin, ovde doveden i zaklan, uvek Surdulice sećati, pominjati je prilikom pogreba, opela, parastosa. Svaka mati..."

Odlučna bitka za oslobođenje Srbije otpočela je na Solunskom frontu 14. septembra 1918. godine. Ubrzo zatim. posle kapitulacije Bugarske, Surdulica je oslobođena 6. oktobra 1918. godine. Ulaskom srpske vojske u Surdulicu, odmah je pokrenuta inicijativa i prikupljanje novčanih za podizanje Spomen-kosturnice u Surdulici i za prikupljanje kostiju žrtava bugarskog pokolja u okolini Surdulice radi njihove ekshumacije i sahrane. Tako je osnovan i odbor za podizanje spomen-kosturnice.

Na dan 24. avgusta 1924. svečano je otkrivena Spomen-kosturnica i spomen-gimnazija kao jedinstven spomenik žrtvama bugarskih zločina izvršenih u Surdulici 1915-18. godine. Spomen kosturnicu je otkrio kralj Aleksandar Karađorđević a nakon toga svake godine 28. juna, na Vidovdan održavane su svečanosti uz prisustvo velikog broja građana, na kojima su evocirane uspomene na ove žrtve bugarskih zločina.

Za vreme drugog svetskog rata, svojim drugim dolaskom u Surdulicu, Bugari su odmah demolirali kosturnicu, uništili sve eksponate, a februara 1943. su srušili i samu zgradu Kosturnice, tako da danas na ovom mestu stoji samo spomen-ploča koja je podignuta kasnije.

Surdulica i NATO agresija

Godina 1999. za mali grad Surdulicu bila je kobna. Niko nije ni slutio na početku agresije NATO-a, da će jedno malo mesto na jugu Srbije toliko stradati. Poginulo je skoro trideset ljudi, među kojima i žene i deca. Jedan stambeni kvart je sravnjen sa zemljom a deo surduličkog Sanatorijuma, gde su bile smeštene izbeglice je takođe uništen u bombardovanju. Procentualno Surdulica ima najviše civilnih žrtava od svih gradova u Srbiji.

Sam grad Surdulica je bombardovan u tri navrata, a okolina i više od deset puta. U drugom naletu NATO bombardera 27. aprila 1999. pogođen je stambeni kvart nedaleko od centra grada. Tom prilikom je poginulo devetoro ljudi, a među njima troje dece i cela porodica Milić.

Ni posle ovog Surdulica nije pošteđena. Već 31. maja 1999. na meti NATO avijacije našao se Sanatorijum-bolnica za plućne bolesti. Opet su stradale nevine žrtve, ljudi, žene, deca... Poginulo je više od petnaestoro ljudi. Među njima i cela porodica Malobabić. Iako od njihovih tela nije ostalo ništa, svi su sahranjeni sa sanatorijskom groblju u Surdulici.

Slike ovog užasa su obišle ceo svet kao trajna opomena čovečanstvu da se tako nešto nikad ne ponovi. Tako ovo mirno mesto podno Vlasine, posle stradanja u dva svetska rata, ratne strahote i užasi nisu zaobišli ni ovog puta.

Preuzeto sa: www.svgeorgije.org