Opština Surdulica

Opšti podaci

Opština Surdulica ima oko 22190 stanovnika, obuhvata 628 km2 na nadmorskoj visini od 355 do 1876 metara, ima 41 naselje, 39 katastarskih opština, 25 mesnih zajednica i 11 mesnih kancelarija. Samo naselje Surdulica ima 13.000 stanovnika. Smeštena u Masuričkom polju, u slivovima reka Vrle i Gornje Jerne i Božičke reke, a zahvata i deo Vlasinske visoravni. Okružena je visokim planinama Vardenikom (1875 m) i Čemernikom (1638 m). Na istoku se u dužini od 42 km granici sa Bugarskom, a u neposrednoj blizini je i granični prelaz Strezimirovci. Od južnomoravskog magistralnog koridora sever-jug (M1), koji predstavlja glavni tranzitni pravac, Surdulica je udaljena svega 10 km.

Od aerodroma u regionu je udaljena: Niš - 100 km, Sofija - 110km, Skoplje - 120km, Beograd - 330km.

Ostali značajni saobraćajni pravci su: poprečni magistralni pravac, zapad-istok, put M1-13 (Vladičin Han – Surdulica – Klisura – Strezimirovci - granica Bugarske), regionalni put R122 (Svođe - Crna Trava – Vlasina – Bosilegrad – Ribarci - granica Bugarske), regionalni put R124a (Surdulica - Suvojnica - Bojkinska Mahala - M1) i regionalni put R 124b (Žitorađe - Danjino selo - Mačkatica).

Za razliku od mnogih opština u Srbiji, stanovništvo Surdulice je već od 1953. počelo da opada, bez obzira na razvoj industrije i drugih privrednih oblasti. U 2003. sredinom godine u opštini Surdulica bilo je 21.935 stanovnika, sa tendencijom daljeg pada. Posebno je negativno što je počela depopulacija i u samom gradu Surdulici, u periodu između 1991-2002. i pored priliva jednog broja izbeglica. Učešće Grada u stanovništvu Opštine ubrzano je raslo od 1948.g. kada je iznosilo 8,9% do 1991.g. sa 45,6% i dalje, ali sa blagim porastom od 46,4% u 2002.g.6

U Opštini je zaposleno 6.008 radnika u preduzećima i ustanovama, a nezaposleno je 3.767, od čega je bez kvalifikacija 1.867 ili 50%. Nezaposleni čine 62,7% od zaposlenih ili čak 42,3% od aktivnih lica. Industrija i energetika su nosilac razvoja Opštine sa 2.150 radnika, potom poljoprivreda, građevinarstvo, uz visoko učešće zaposlenih u zdravstvu 540 radnika (bolnica, dom starih, domovi zdravlja, ambulante). Pored vlasinskih hidroelektrana, privredu Surdulice čine: Fabrika mašina i Livnica čelika “Mačkatica”, fabrika autodelova kragujevačke “Zastave”, “ Peti septembar”, fabrika mineralne izolacije (kamena vuna) “Vunizol”, Auto servis “Zastave”, fabrika stilskog namestaje “Simpo”, tri fabrike obuće “Koštane” i jedna tekstilnog giganta “Jumko“ iz Vranja. U najuspešnijoj 1989. godini bilo je zaposleno 6.492 radnika, da bi sa blagim padom u Opštini, i pored privrednog posrtanja Srbije, broj zaposlenih poslednjih godina bio i dalje preko 6.000 radnika. U odnosu na broj stanovnika u 2003.g., broj zaposlenih iznosio je 27.4%. Sintezni pokazatelj nivoa privredne razvijenosti je društveni proizvod i dohodak (DP umanjen za amortizaciju), koji su se proteklih godina u asolutnim pokazateljima povećavali, a u realnim smanjivali. U baznoj 2003. godini, na prostoru Opštine, ostvareno je 0,24% od DP Srbije. U odnosu na jednog stanovnika to je 83,9% od proseka Srbije. Od ukupno ostvarenog dohotka u 2003. u društvenoj svojini realizovano je 46,5% a u privatnoj 21,3%, u mešovitoj 28,5%, ostalo u zadružnoj i državnoj svojini.

U strukturi ostvarenog dohotka, daleko je najveće učešće industrije, elektroprivrede i proizvodnje vode - 65,5%, zatim trgovine, turizma i ugostiteljstva 13,7%, dok je nerealno malo učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva - svega 10,3%. Malo učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva uslovljeno je ekstenzivnom poljoprivredom, ali i nedovoljnim obuhvatom ukupnih rezultata ove oblasti. Opština Surdulica i pored prirodnih potencijala, visokog učešća industrije u ostvarenom dohotku, relativno zadovoljavajućeg nivoa zaposlenosti prema Srbiji, ipak zaostaje za inače niskim nivoom dohotka Srbije, mereno na 1 stanovnika, svega oko 84% od proseka Srbije.

Pregled kapaciteta i kategorija usluga i proizvodno-poslovnih sistema

Na teritriji opštine Surdulica trenutno je registrovano 854 privredna subjekta (preduzetničkih radnji i preduzeća). Za potrebe analize i procene stanja i mogućnosti razvoja uslužnih i proizvodno-poslovnih sistema opštine, pored osnovne razlike u delatnosti za koje su registrovani, od značaja je i njihova prostorna distribucija, broj zaposlenih, oblik vlasništva i organizacije, kapaciteti proizvodnje, tehnologije i trend razvoja poslednjih godina. Međutim, uslovljeni raspoloživim podacima, ocenu stanja i mogućnosti razvoja baziraćemo na podacima o njihovoj osnovnoj delatnosti, prostornoj distribuciji, ukupnom broju zaposlenih u odgovarajućim privrednim granama, kao i podacima o ukupnom demografskom potencijalu po naseljima.

Uslužni sistemi

Pod uslužnim sistemima podazumevamo pre svega one komercijalne delatnosti koje su u domenu pružanja usluga svih vrsta ( trgovina, ugostiteljstva, poslovanja, zanatstva, i sl). Delatnosti iz grupe usluga, u ovom slučaju, prevashodno su usmerene ka zadovoljenju najšireg spektra zajedničkih potreba stanovništva: od zadovoljenja svakodnevnih potreba, do onih povremenih i vanrednih.

U opštini Surdulica je registovano 734 privredna subjekta čija je osnovna delatnost u tercijarnom i kvartarnom sektoru, odnosno, koja su registrovana za obavljanje trgovine na malo i veliko, ugostiteljstvo, saobraćaj, građevinarstvo, finansijsko posredovanje, aktivnosti u vezi nepokretnosti, osiguranje, obrazovanje, zdravstvo i socijalni rad, i ostale uslužne delatnosti.

Da bi se mogla identifikovati kategorija naselja po zastupljenosti uslužnih delatnosti u odnosu na prostornu strukturu opštine, u okviru nje, na određenom prostoru, mora postojati određena koncentracija uslužnih aktivnosti.

Stepen koncentracije uslužnih aktivnosti u nekom naselju izražava se odnosom između broja privrednih subjekata, površine aktiviranih uslužnim delatnostima i broja zaposlenih po pojedinom naselju i ukupnog broja, površine i broja zaposlenih na posmatranom prostoru - opštini.

Stepen koncentracije uslužnih aktivnosti u određenom prostoru izražava se koeficijentom koncentracije K. Koeficijent koncentracije može imati vrednost između 0 i 1. Kako za potrebe ove studije nemamo podatke o površini i broju zaposlenih po privrednom subjektu, koncentraciju ćemo računati samo u odnosu broja privrednih subjekata po naselju i ukupnog broja u opštini. Nedostatak navedenih odgovarajućih podataka korigovaćemo naknadnom analizom.

Proizvodno-poslovni sistemi

U proizvodno-poslovne sisteme spadaju svi elementi proizvodnog sektora - od velikih industrijskih giganata, sa masovnom radnom snagom i velikim proizvodnim kapacitetima, do srednjih i malih proizvodih jednica sa manjim ili malim brojem zaposlenih i fleksibilnom organizacijom. Kao što smo ranije već pomenuli, u opštini su industrija i energetika nosilac razvoja Opštine sa 2.150 radnika. Pored vlasinskih hidroelektrana, privredu Surdulice čine: fabrika mašina i Livnica čelika “Mačkatica”, fabrika autodelova kragujevačke “Zastave”, “Peti septembar”, fabrika mineralne izolacije ( kamena vuna) “Vunizol”, Auto servis “Zastave”, fabrika stilskog nameštaja “Simpo”, tri fabrike obuće “Koštane” i jedna tekstilnog giganta “Jumko“ iz Vranja. Ukupno, na teritoriji opštine, registrovano je 120 privrednih subjekata koji se bave delatnostima primarnog i sekundarnog sektora (poljoprivreda, šumarstvo, ribarstvo, vađenje ruda, prerađivačka industrija, proizvodnja električne energije).

Kao i za uslužne, tako se i za proizvodne delatnosti identifikujemo kategorije naselja po zastupljenosti privrednih subjekata koji su registrovani u naselju u odnosu na ukupan broj u opštini. Naravno, pored broja privrednih subjekata, potrebno bi bilo utvrditi i odnose površina aktiviranih proizvodnim aktivnostima i broja zaposlenih po pojedinom naselju i opštine, ali se ta analiza ne može sprovesti usled nedostatka podataka. Ipak smatramo da je i broj registrovanih preduzeća i radnji takođe relevantan pokazatelj. Stoga, i za proizvodne delatnosti utvrđujemo stepen koncentracije koji se izražava koeficijentom koncentracije K = 0 do 1.

Od najznačajnijih se mogu izdvojiti sledeći privrednih subjekti:

1. Fabrika hleba i mleka, a.d. Belo Polje. Po klasifikaciji delatnosti, spada u sektor prerađivačke industrije, a osnovna delatnost je proizvodnja hleba i mleka. Ovo preduzeće nije imalo gubitke u poslednje tri godine. Ima 83 zaposlena i zauzima oko 0.1ha zemljišta.

2. Mačkatica, a.d. Belo Polje. Po klasifikaciji delatnosti spada u sektor prerađivačke industrije, a osnovna delatnost je livenje čelika. Ovo preduzeće nije imalo gubitke u poslednje tri godine. Zauzima oko 0.25ha zemljišta.

3. Vunizol, Surdulica. Proizvodnja termoizolacionih materijala. Preduzeće je prodato. Moderna fabrika sa godišnjim kapacitetom od 30.000 tona kamene vune i 250 zaposlenih radnika.

4. Masurica, preduzeće za poljoprivrednu proizvodnju i kooperaciju, Surdulica. Osnovna delatnost je gajenje žita i drugih useva. Preduzeće je prodato. Ima 68 zaposlenih od kojih 6 ima VSS. Ima 3 poljoprivredna otkupna centra, strugaru, pilanu i skladište.

5. Naras, preduzeće, Belo Polje. Delatnost je proizvodnja ostale odeće. Proizvodi trikotažu, tekstil, dušeke. Preduzeće je prodato. Ima 23 zaposlena i površinu objekta oko 1600m2.

6. Zastava PES, Belo Polje. Delatnost je proizvodnja i promet elektroproizvoda, elektro-opreme za motore, vozila. Ima 262 zaposlena od kojih 24 ima VSS. Proizvode brisače stakala i motore brisača, el. motore ventilatora hladnjaka, el. motore ventilatora grajača, el. motore pumpi za pranje stakla, daljinske prekidače. Pored pogona u Belom Polju, imaju proizvodnu halu i u Vlasini Okruglici i odmaralište na Vlasini.

Opis stanja razvijenosti mreže uslužnih i poslovno-proizvodnih sistema

S obzirom na to da je i pored identifikacije broja privrednih subjekata i kategorija uslužnih i proizvodno-poslovnih delatnosti po naseljima, nedovoljno sagledavanje stanja i mogućnosti razvoja uslužnih i proizvodno-poslovnih sistema, u nastavku teksta je dat širi set parametara po naseljima. Dat je opšti opis, koji se, pre svega, tiče osnovnih karakteristika infrastrukture i eventualno specifičnosti, kao što je karakter i tip izgrađenosti naselja, kvalitet pejzaža i sl. Pored toga, sa stanovišta razvoja UPPS, važni parametri se tiču demografske slike, tj. ukupnog broja stanovnika, broja aktivnog, onog koji obavlja zanimanje i prosečne starosti. Preduzetničke radnje i preduzeća su dati po kategorijama delatnosti, a zatim i detaljnije opisani, sa identifikacijom inicijativa i problema. Delatnosti preduzetničkih radnji i preduzeća su date po šiframa iz tabele br.3 i tabele br. 4.

Period od poslednjih 10 godina i aktuelne drštveno-ekonomske promene na državnom nivou, bitno su uticale na trendove razvoja opštine Surdulica. Posledice promena političkog sistema države u svakom smislu, promene opštih ekonomskih odnosa i teški socijalni problemi, praćeni drastičnim padom društvenog dohodka i standarda življenja na nivou Srbije, mogu se očitati u stanju surduličkih naselja i opštine u celini.

U proteklom periodu, razvoj mreže naseljskih i seoskih centara na teritoriji Opštine Surdulica, karakteriše dominantan proces koncentracije centralnih funkcija i aktivnosti na području naselja Surdulice. Ono u ovom trenutku predstavlja primarni opštinski centar prvog ranga, sa najvećim stepenom razvijenosti centralnih funkcija (ocena razvijenosti CF 1, rang u mreži 1). Visok nivo koncentracije funkcija centraliteta u samo jednom naselju - Surdulici - na teritorije opštine, nepostojanje razvijene hijerarhije i zastupljenosti ostalih nivoa naseljskih centara u mreži naselja, posledica je ekstremnog odsustva podrške razvoju sela, već ionako nerazvijenog područja, koje već decenijama pokazuje trend opadanja nivoa svih aktivnosti i broja stanovnika.

U većini naselja, fragmentarno se može zabeležiti pojava komercijalnih i poslovno – proizvodnih delatnosti, što govori u prilog tezi da se poslovno - uslužne potrebe stanovništva zadovoljavaju na području grada Surdulice. Na osnovu odnosa broja stanovnika i zabeležene zastupljenosti uslužnih aktivnosti, potrebe stanovništva u delu naselja su elementarno zadovoljene, a delom su podimenzionisane. Međutim, smatramo da je osnovni problem opštinskih naselja - surduličkih sela - u negativnom trendu promena broja i gustine stanovnika.

Proces centralizacije i koncentracije začet je samo u onim naseljima duž regionalnog puta Vladičin Han-Surdulica-Vlasina. Na ovom potezu, kao naseljski centri, ali pre kao pridruženi glavnom centru Subotici nego sekundarni naseljski centri, mogu se izdvojiti, pre svega, Alakince (1503 stanovnika, zaposleno 457, prosečna starost 37) i Belo Polje (545 stanovnika, zaposleno 165, prosečna starost 40). Ova naselja imaju duži vremenski kontinuitet razvoja.

Vlasinska naselja Vlasina Rid (276 stanovnika, zaposleno 47, prosečna starost 54), Vlasina Okruglica (163 stanovnika, zaposleno 53, prosečna starost 46) i Vlasina Stojkovića (252 stanovnika, zaposleno 67, prosečna starost 46), kao i naselja Božica (333 stanovnika, zaposleno 64, prosečna starost 47), Masurica (1246 stanovnika, zaposleno 324, prosečna starost 38), Jelašnica (1173 stanovnika, zaposleno 212, prosečna starost 37) i Suvojnica (928 stanovnika, zaposleno 251, prosečna starost 40), predstavljaju mesta koja se potencijalno mogu razviti u naseljske centre nižeg ranga. U Vlasinskim naseljima dominiraju aktivnosti ugostiteljstva u vidu smeštajnih kapaciteta, jer se nalaze na području od posebnog turističkog značaja za celu opštinu. Sa druge strane, aktivnosti obrazovanja su minimalno zastupljene, srazmerno je malo prisustvo trgovine i zanatstva, kao i drugih komercijalnih delatnosti, a aktivnosti kulture su potpuno zanemarene. Ukupna ocena stanja vlasinskih naselja je slaba razvijenost, u odnosu na broj stanovnika i smeštajne kapacitete, potencijale i razvojni značaj za ovu opštinu.

Sa druge strane, Jelašnica, Masurica i Suvojnica se izdvajaju kao naselja sa rastućom stopom rasta funkcija centraliteta. To je posledica bolje saobraćajne povezanosti sa ostalim naseljima u okruženju, ali i činjenice da po svom položaju potpadaju pod gravitacioni uticaj većih centara kao što su Surdulica i Vladičin Han.

Za sva ostala opštinska naselja, naglašen je trend opšte stagnacije i nerazvijenosti, pa stanovništvo tih seoskih naselja gravitira ka Surdulici. Radi se o seoskim naseljima od 6 do 300 stanovnika, sa izuzetkom Donjih Romanovaca sa 509 i Zagužanja sa 819 stanovnika. Sva ova naselja su sa minimumom ili nemaju zadovoljene elementarne centralne funkcije društvenog standarda, a u tragovima komercijalne sadržaje. To je praćeno i drastičnim padom broja stanovika, iako je ovo područje sa značajnim prirodnim potencijalima za razvoj.

Poražavajuća je činjenica da je broj dece u naseljima veoma nizak i da prosečno, oko 40% stanovnika u naseljima čini staro stanovništvo, preko 45 godina. Radno sposobno stanovištvo starosti između 18 i 45 godina u proseku po naselju čini oko 17%, što je takođe veoma mali procenat. U tom smislu, razumljiva je činjenica da je većina kulturnih ustanova u naseljima zamrla sa aktivnostima, iako za to postoje uslovi i izgrađeni obejkti.

Od ukupnog broja naselja na teritoriji opštine Surdulica, oko 50% ima aktivnosti trgovine koja uglavnom odgovara na povremene potrebe stanovništva, s obzirom na činjenicu da svakodnevne potrebe domaćinstva zadovoljavaju u okviru spostvene proizvodnje. Nizak nivo razvijenosti trgovine u naseljima, u relaciji je sa činjenicama da je ukupan dohodovni nivo stanovištva nizak, i sa starosnom strukturom stanovništva u kojoj dominira starije stanovništvo čije su potrošačke potrebe bitno manje od radno aktivnog ili mladog, dakle, nema adekvatnog nivoa potražnje.

Ukupna ocena stanja razvijenosti mreže naseljskih centara, zapravo, govori o izraženoj polarizaciji razvoja ukupne teritorije opštine na zapadni razvijeniji i nastanjeniji deo i istočni nerazvijen retko naseljen deo, sa izrazitom dominacijom grada Surdulce.

Na celoj teritoriji opštine, izuzev grada Surdulice, poslovno-proizvodne delatnosti javljaju se samo u tragovima, iako za to ima realnih potencijala. Poljoprivreda (povrtarstvo, voćarstvo i stočarstvo), kao i prirodni rudni resursi, dobar su osnov za razvoj delatnosti u domenu prerade i trgovine osnovnim sirovinama.

Ukupno posmatrano, stepen razvijenosti centralnih funkcija društvenog standarda ima minimalan nivo. Strukturalno posmatrano, odraz je dosadašnjeg planski vođenog razvoja, alipretežno iz perioda do osamdestih godina. Kao posledica niskog nivoa opšteg ekonomskog standarda stanovništva, razvijenost ostalih centralnih funkcija – komercijalnih i poslovno-proizvodnih delatnosti takođe stagnira, sa malim tendencijama razvoja u naseljima gore navedene osovine Vladičin Han-Surdulica-Vlasina.